Als ik wakker word zijn ze er al. Meestal tenminste. Soms word ik eerst wakker zónder woorden.
Dan voel ik eerst mijn lichaam, of ik herinner me nog beelden uit een droom. Maar al snel komen er woorden. “Welke dag is het”, zeggen ze. “Ik gok dat het 7.00 uur is, even op mijn wekker kijken of het klopt.” zeggen ze daarna. En dat gaat het grootste deel van de dag zo door. Overal en altijd woorden.
Woorden die ik denk, woorden die ik hoor of spreek, woorden die ik lees of schrijf. Overal zijn ze er.
Maar waarom? Wat doen ze?
Begrippenveld
De woorden die ik denk zijn vaak vluchtig. Ze komen snel en gaan ook weer snel. Ze zijn dynamisch, wervelend.
De woorden in een gesprek vormen zich een beetje naar de ander. Er vormt zich een begrippenveld tussen mij en mijn gesprekspartner. Met elk persoon een net iets ander begrippenveld. Andere woorden, een net andere betekenis van die woorden.
Woorden die ik lees geven mij een inkijkje in een andere wereld. Ik probeer me die andere wereld voor te stellen en die woorden daarin een plek te geven.
Woorden die ik zelf schrijf, dat vind ik moeilijk. Ik mis de werveling van mijn gedachten en ik mis de interactie met de ander, het opgebouwde begrippenveld van een gesprek.
Melk
Ik heb een onderzoek gedaan naar hoe mensen woorden ervaren. De vraag was: wat ervaar je als je denkt aan ‘een pak melk’?
Sommige mensen zien dan het pak melk voor zich, exact zoals ze het pak kennen, inclusief de kleuren ervan en ze zien de letters erop.
Andere mensen hebben geen beeld, ze weten waar het staat in de koelkast, maar zien niks, geen intern beeld.
Weer andere mensen zien de letters ‘Een pak melk’ geschreven staan, geen beeld van het pak.
Sommigen ruiken de melk, of voelen dat het pak koud is, of ervaren de smaak van de melk.
Anderen hebben de associatie ‘melk is vies’.
Allerlei combinaties van zien, voelen, ruiken, proeven, horen, beweging, letters zien, zijn mogelijk. Met allerlei associaties erbij.
Hoe wij de woorden ‘een pak melk’ ervaren is zo enorm anders, bijna onvoorstelbaar anders. Het is niet enkel dat we andere herinneringen en associaties hebben bij woorden. We erváren woorden anders.
Zinloos
Als dat al bij ‘een pak melk’ is, hoe is het dan bij veel complexere concepten?
Ik weet niet hoe jij deze tekst ervaart. Mijn voorstellingsvermogen schiet tekort. Jij weet ook niet hoe ik het bedoel.
Moeten we het dan maar opgeven? Is communicatie zinloos? Zijn al die boeken voor niks geschreven?
Ook als we niet weten wat woorden nou precies zijn en hoe ze overkomen, we gebruiken ze de hele dag. We bouwen er van alles mee. We lezen boeken en hebben er wat aan. Dus misschien hoeven we wel niet precies te weten wat woorden zijn om ze toch waarde voor ons te laten hebben. Ook al kunnen we niet precies die waarde definiëren en niet precies die waarde overbrengen.
Betekenis
Stel dat we de betekenis van wat woorden zijn zouden willen weten. Hoe zou dat moeten? We kunnen er geen woorden voor gebruiken. Dat zou hetzelfde zijn als jezelf aan je haren uit een moeras trekken. Op magische wijze zouden we dan woorden gebruiken om betekenis aan zichzelf te geven. De woorden waarmee we betekenis zouden geven aan woorden, hebben, voordat we die betekenis hebben gegeven, zélf nog geen betekenis.
Die betekenisloze woorden kunnen geen betekenis geven aan zichzelf of aan andere woorden. De betekenis van woorden kan niet gegrond worden met woorden. Dus de gronding van de betekenis van woorden huist in het mysterie. In iets anders dan woorden.
Zomaar
Maar ik weet niet wat. Het lijkt alsof ze er zomaar zijn, die woorden.
Net als ons bewustzijn, dat is er ook zomaar, opeens. Opeens waren we er. Met allerlei gevoelens, verlangens, beelden en later kwamen daar vanzelf woorden bij. Welke woorden, dat had veel met onze opvoeding te maken. Maar dat er woorden kwamen, dat was spontaan. Geworteld in hetzelfde mysterie als ons bestaan zelf.
Maar goed, ‘spontaan’ en ‘opeens’ en ‘mysterie’ zijn ook maar woorden, ze zijn ook zonder gronding.
Ik weet niet wat woorden zijn.
Ik weet niet wat weten is.
Ik weet niet wat ‘ik’ is.
Ik weet niet wat ‘is’ is.
Ontdekken
Woorden bestaan er zomaar in onze werelden. Net als gevoelens, beelden, geluiden.
Woorden zijn misschien wel anders dan beelden, maar geluiden zijn ook anders dan beelden.
Woorden net als beelden, gevoelens en geluiden zijn ervaringen. Het lijkt geen heel aparte categorie.
We kunnen er van alles mee, maar we zijn nog aan het ontdekken wat. We kunnen niet definiëren, niet begrijpen, niet weten wat woorden zijn en wat we er (ooit) mee kunnen.
Wat denk jij dat woorden zijn?
(afbeelding is van Jacob van Maerlant, Der naturen bloeme, de eerste encyclopedie in de volkstaal (ca. 1270).