Als mensen hebben we een eigen bewustzijn. We vragen ons af wie en wat we zijn en wat we allemaal kunnen. Dat kunnen we goed zelf. Maar de antwoorden komen niet alleen maar van onszelf. We krijgen taal mee van onze ouders en de samenleving. En we krijgen verhalen mee. Sprookjes, verhalen uit de bijbel, verhalen van ouders en grootouders. En op school krijgen we verhalen over ons land en over wetenschap. Die verhalen geven ons veel antwoorden (of ze nou kloppen of niet).

Sommige van die verhalen zijn oud, heel oud. Sprookjes zijn 300 jaar geleden opgeschreven, maar waren waarschijnlijk een stuk ouder. De oudste verhalen uit de bijbel zijn zo’n 3000 jaar oud. Met onderdelen van die verhalen: de zondvloed bijvoorbeeld, nog een stuk ouder. (Een variant op het verhaal van de zondvloed komt terug in het Sumerische boek Gilgamesh)

Ook ideeën over beschaving, bestuur, rechtvaardigheid worden doorgegeven van generatie op generatie. Personages en concepten uit al die verhalen dragen we al millennia met ons mee. Ze helpen ons om ons dagelijks leven én onze maatschappij op te bouwen.

Maar wat gebeurt er eigenlijk met die personages uit al die verhalen, wanneer iemand ze hoort en later weer doorgeeft?

Roodkapje

Stel je hoort het verhaal van Roodkapje en de wolf van je oma. Je oma heeft een beeld bij die personages. Ze vertelt het verhaal zoals zij het heeft geleerd. Maar ook zij veranderde het al een beetje. Het personage roodkapje, dat al leefde in oma’s wereld, gaat nu ook leven in jouw wereld. Jouw Roodkapje lijkt op die van oma, maar is een klein beetje anders. In de loop van je leven hoor je het verhaal vast vaker, door andere mensen, met andere zinnen, met een andere emotie verteld en ontvangen. Jouw roodkapje verandert hierdoor. Wanneer jij het verhaal vertelt is het een ander Roodkapje dan er ooit eerder is verteld. Misschien niet eens qua tekst, maar wel met jouw gevoel in de stem, jouw gezichtsuitdrukkingen. En in degene aan wie je het vertelt komt een nieuw Roodkapje tot leven.

Al die Roodkapjes die in de geschiedenis in al die bewustzijns tot leven zijn gekomen, die hebben wat gemeen. Ze horen bij hetzelfde collectieve personage. Wanneer ik het over mijn Roodkapje heb, ga je vanzelf jouw Roodkapje naar voren halen. En onze Roodkapjes communiceren daardoor, wat ik vertel heeft invloed op hoe jij Roodkapje ziet.
In al onze bewustzijns zijn er ontelbare Roodkapjes die met elkaar communiceren. Ze zijn allemaal net anders, allemaal gebaseerd op de verhalen die een beetje anders verteld zijn en op de verwerking ervan door al die net andere breinen. Het collectieve personage Roodkapje bestaat daardoor, ook al is het ook een verzameling van communicerende individuele Roodkapjes. Het is een eigen, collectieve identiteit, die ons begeleidt wanneer we aan haar denken.

Roodkapje is anders per individu, maar heeft ook eigenschappen per familie, per regio. En ze verandert in de tijd. Ze communiceert een net ander verhaal naar ons door de eeuwen heen. Tientallen generaties heeft ze ons al iets verteld. Wij hebben geleerd van het verhaal van Roodkapje, maar Roodkapje heeft ook geleerd van ons, ze is erdoor veranderd. En het door ons veranderde Roodkapje vertelt ons een nieuw verhaal in elke volgende generatie.

God

Dit geldt ook voor de andere personages in ons collectieve bewustzijn. We worden overspoeld door ze. Al hun kennis willen ze aan ons kwijt. En ze leren van ons, omdat wij hun kennis net iets anders weer doorgeven, aangepast door ons eigen leven.

God is zo’n personage. Zeker 100 generaties gaat God al mee. God leert ons wie we zijn, maar leert van ons wie hij/zij/het is. Het geeft ons oude lessen over wat mensen kunnen en hoe ze zouden moeten leven, maar leert van ons wat het zelf is en kan.

Ook het verdwijnen van God is een onderdeel van ons collectieve bewustzijn. In sommige gebieden is het personage bijna verdwenen. In andere leeft het nog volop. Het collectieve personage leert van beide verhaallijnen. Het leert ons hoe we mét én zonder God zouden kunnen leven. God is veel groter dan één individu. Het heeft een collectieve identiteit, opgebouwd uit miljarden verhalen in 100 generaties. God bestaat, als collectief personage, en begeleidt ons al eeuwen door het leven.

De collectieve verhalen met hun personages  en hun concepten zijn niet zomaar verzinsels. Ze spelen een belangrijke rol in hoe we de wereld zien, hoe we ons zelf zien en hoe we betekenis geven aan onszelf en de wereld. Dat is niet alleen maar positief. We strijden en sterven voor onze goden, voor ons land, voor onze collectieve wereldbeelden die gestut worden door de verhalen. Ons individuele bewustzijn is onderdeel van het collectieve bewustzijn in zulke sterke mate dat we soms onze levens ervoor geven. En we kunnen er nauwelijks aan ontsnappen. Hooguit door details van de verhalen aan te passen en proberen anders door te geven. Maar ook dat is een proces die al lang bezig is en waar we eigenlijk onderdeel van zijn. Elke generatie doet dat al.

Onze collectieve personages hebben macht over ons. Ze vormen eigen identiteiten die ons beïnvloeden en tegelijk van ons leren. Ook zij vragen zich af wie ze zijn en wat ze kunnen en wij helpen hun antwoorden te geven. Ook hun zelfbeeld verandert in de loop der tijd. Wij zijn onderdeel van het collectieve bewustzijn van de mensheid, die samen met ons het leven leidt.

Als we een boek schrijven, als we met vrienden praten over filosofie of politiek, zelfs als we enkel denken, doen we dat voor het collectieve bewustzijn. We veranderen het een beetje en krijgen er betekenis voor terug. En een milde vorm van onsterfelijkheid, onze aanpassing van het collectieve bewustzijn, kan vele, vele generaties mee gaan.

Globalisatie

Als de mensheid inderdaad 300.000 jaar oud is en we rekenen op gemiddeld 30 jaar per generatie (het is historisch gezien wat korter, maar dit rekent wel makkelijk), dan zijn er ongeveer 10.000 generaties geweest van wezens die we als onze soort beschouwen met grofweg dezelfde eigenschappen als we nu hebben. We hebben dan al 10.000 generaties verhalen verteld. Het kan nog veeeel langer zijn geweest, maar we weten niet of vooroudersoorten dit ook konden.

Het bijzondere is dat we niet alleen individu of familie zijn, we zijn onderdeel van dat collectieve bewustzijn, vanaf het begin van de mensheid. Ik denk dat dit mede het succes van mensen verklaart. We zijn veel meer onderdeel van het organisme mensheid, het organisme met het collectieve bewustzijn, dan dat katten onderdeel zijn van het kattendom.
Veruit het grootste deel van al die generaties vertelden we onze verhalen mondeling. Ongeveer 5000 jaar geleden begonnen we verhalen over te dragen via het schrift. Dat had het vreemde effect  dat verhalen minder veranderden, de personages veranderden minder per regio en per generatie. Ook al gebeurde dat wél met de interpretatie van de teksten.
In de moderne tijd veranderen verhalen weer wél drastisch. Het internet maakt communicatie erg simpel. Maar het wijzigen van verhalen ook. De “zekerheid” van geschreven bronnen, wordt weer een stuk kleiner met internet. In dat opzicht keren we terug naar de tijd vóór het schrift.
Een ander effect is dat we nu eenvoudig kennis nemen van alle verhalen wereldwijd. Ook de collectieve personages vanuit verschillende culturen komen nu eenvoudig in contact met elkaar.

Tegelijkertijd lijkt het of overal de oude verhalen niet goed meer werken. Ze hebben ons fantastische zaken gebracht, maar ook totaal nieuwe problemen opgeleverd. De macht en verantwoording om een hele planeet dramatisch te beïnvloeden is nieuw. Maar hoe we die goed kunnen beheren, dat weten we nog helemaal niet.
Door het wegvallen van de “waarheid” van de verhalen die via het schrift werden overgebracht, de vermenging van alle verhalen uit alle culturen én de compleet nieuwe problemen die onze macht veroorzaakt, zorgen er voor dat veel van onze oude verhalen niet meer werken. De personages uit ons collectieve bewustzijn die ons hier naartoe hebben begeleidt hebben ook geen antwoorden.

Ga in gesprek met de personages zoals jij ze ziet. Neem ze mee in onze wereld en vraag ze uit. Misschien help je ze naar nieuwe antwoorden. Misschien ontstaan in die dynamiek nieuwe personages, nieuwe verhalen en nieuwe concepten. Het collectieve bewustzijn heeft ons allemaal nodig om ook de komende generaties goed bij te kunnen staan.

(Afbeelding: Yewenyi, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons)